|
|||
![]() |
|||
Lakachilh xkgalhtujun noviembre xla 1916 nak Tajín, tapekgsi nak Papantla, Veracruz, México. Xnatlatni xkawanikan, Kgolu Simbrón San Martín chu ama tsika Rosa Méndez Villanueva. Ama xlilakgapasni limakgastakli lata liskujkan vainilla chu kuxi. Ama aktsu pulataman Viejo Ojite ukxilhli lata staktapulilh kum nimakgalh xtlati chu tipatilh talimaxkget, tapatsankgat chu xtapuwankan luwanan. Akxni xkgalhiy akgtseyan kata katsinilh lata Lakgachixkuwinankan nak Kgostantlin. | |||
Akxni aktsuku xwanit xlakpuwan pi ama ti xalak katuwan nixmatlantikgoy takgalhtawakga chu tatsokgni, patilh xatuwa tamakgalhtawakgen tu xlipawankgoy xmakgalhtawakgenanin ti xmasikgoy kastiyanu, tachiwin tu nix'akgatakgsa chu xlikilhlaskan, xlilakgmakgankan, xlisnokgkan lasasa kiwi, lixapan chu atipalhuwa limapatin lama xatapekgestonkgni xmachaxakan chiwix. Takgalan ma'akgasputulh quinto grado xla primaria. | ![]() |
||
Tu tlakg xlakaskinka xlatamat chu xtaskujut Kgolu Juan Simbrón wa ama xtalipawan xtapuwan chu xlatamat xkachikin. Wa ama chixku ti xtakamamat chu xtakatsin lichiwinalh xtapuwan chu tu xtalakaskin laktsu pulataman, xmakina talakgapasni chu tamasin tu nilitatlajikgoy xalakgmakgan talataman; malakatsukina ti lata tilatamalh tlakgli violín tu litlawalh tipalhuwa tatantlin. Nitlakg tlakgli tu Xlilakgachixkuwinankan nak Kgostantlin kum lakgachixkuwilh tapuwan tu nixmatlantikan nak xchik, katsinilh atunu tatantlin. | |||
Xtalakgatin tu xlilakskujniy pulataman nak laktsu liteyan pala makachalh laki nalipawankan kumu makgtakgalhna, makatsinina, comandante chu asta xlakatiteyana aktsu pulataman Tajín. | |||
Xtaskujut tu xkalilakatiteya laktsu pulataman Litutunaku lakgchalh lanka talitey nak 1975, akxni limapakuwikalh kumu mapekgsina xla Consejo Supremo Totonaca, talitey tu liskujli astankanin nilh, wa tlan liskilh pulaklhuwa tamakgtey tu talitalakakilh laktsu pulataman. | |||
Kgolu Juan Simbrón Méndez, xatalipawan chu xalitalakgachixkuwin puxku xla Consejo Supremo Totonaco, lakskujli xliwakg xlatamat laki tlan natalatamay laktsu xalakgmakgan xpulataman Veracruz chu xlikalanka pulataman, lanka talitey xlakgaya kum wa xmalakgasiy xtapuwankan litutunaku; xlilakagachixkuwikan kumu xlakatiteyana xalakgmakgan laktsu pulataman xla América; liskujli laki lakxtum nalatamakan, xlakgchanat latamananin chu xlakgasi kakiwin nak xalakgmakgan tapuwan; ma'akgpuntinilh laki na'anan tamakxtumit nak xpulatamankan litutunaku chu makgtakgalhli tipalhuwa tasmanin tu ta'anan nak xalakgmakgan laktsu xpulataman Veracruz. | |||
Lata nak akgtum milh novecientos a tutumpuxam kata chu akgtum milh novecientos a tatipuxam kata, lata nak tipalhuwa talitey latapulilh nak xlikalanka pulataman kum xmakgteynamputun, wa xkalakgstipaya ama laktsu pulataman chu mapekgsina, ti xlichiwinan xalakwan taskujut chu tatlawat tu xkalakgchan laktsu pulataman. Lata xtatlajimaja chalhuwa xalakgmakgan lakpuxkun xalak Veracruz chu lata xlikalanka pulataman lakgtalakatsuwikgolh chu maxkikgolh kakni xtaskujut, chuna limapakuwikgolh kumu Xmapekgsina Xalakgmakgan Laktsu Pulataman. Nak xkgalhpuxam noviembre xla 2009, makachankalh kumu Presidente xla Comisión de Asuntos Indígenas xla Consejo Político Estatal. | |||
Xtapuwan Kgolu Juan Simbrón tlan xtamatlantiy chu nitu xmalakgachokgoy, paks tamakgtey tu makglhtinalh ankgalhin liwana kamaklakaskinkalh, chu kalimagteyakalh laktsu pulataman. “Wakg limejikanu akinan, ni'anan xakilhmaktum chu xakilhmakti limejikanu”, wa uma tapuwan lipaxkikgolh latamananin chu mapekgsinanin. | |||
“Limakawan talakgachixkuwin, niwa linikni ni par ama tu lakgatlakgkan akxni latalakatawakakan, wa ama limasin tu skayaj lilatamakan, liskgalala”; “Ama pulataman wa xlakan amakgolh ti xalak katuwan chu ti ni xalak katuwan”; “Xli'anat lakxtum talataman”; “Xlitalakgachixkuwit chu xlitapaxkit katuxawat”; “Ama kiwi tu liwana mastay xtawkat”, chu “Ama talataman kgalhiy xkilhtsukut per nikgalhiy x'akgasputat”, wa tapuwan tu lakaskin lanchu ama pulataman chu ama Kgolu Juan Simbrón chuna lichiwinalh lata tililatamalh. Nikajchunta lata xlikalanka pulataman akxni x'ukxilhkgoy xtawan: “tamin xasnapapa kanaspun”. | |||
Nak xkgalhakawitu noviembre xla 2007, limapakuwikalh kumu mapekgsina xla Confederación Nacional de los Pueblos Étnicos nak Parque Takilhsukut nak Tajín, Papantla, Veracruz. | |||
Nak xkgalhtseyan junio xla 2008, ama Kgolu Juan Simbrón malakgachalh nak Congreso del Estado de Veracruz ama Declaración de El Tajín, tatsokgni anta niku talhkanit tu malakgsikgoy chu lakaskinkgoy xalakgmakgan laktsu pulataman xalak putatakgsni. | |||
Nak xkgalhkunajatsa marzo xla 2009, ama Kgolu Juan Simbrón makglhtinalh tapixtawakat tu asta lanchu len xtakuni. Kata kata mastakan ama tapixtawakat, wa lakgachixkuwiy ama xtaskujut Tesoros Veracruzanos Vivos, tapuwan tu lipawan chu kalakgachixkuwi xtakatsinkan ti staknankgoyku xpalakata UNESCO, kum liskujkgoy tu xlakaskinka nak Mejiku, laki nakalipawankan, makgtakgalhkan chu litakatsinankan ama Patrimonio Cultural Inmaterial tu makgantaxtikgoy ama latamananin ti –lata likatsiy UNESCO- wa amakgolh Tesoros Humanos Vivos: ti makikgoy chu makgantaxtikgoy tasmanin, wa xpalakata xlitamakgtekgot laki nastaka chu namasikgoy xtakatsinkan. | |||
Uma taskujut malakatsukilh ama tu litapakuwi Stakayawan Kgolu Juan Simbrón, laki chuna natililatamakan tipalhuwa takatsin, tatlaw, chu liskgalala laki natimalakakikan ama Patrimonio Cultural Inmaterial chu laki natimaklakaskinkan chu nalitakatsinankan ama xlakgasi tu lilatamakanit, litlawakanit chu likatsinankanit nak Veracruz. | |||
Nak 1972 ama Kgolu Juan Simbrón limakgliwalh laki natamakxtumikgoy kgostantlin, kaxyawa xtamanixni nak 1975, akxni xtapuwan, tala'akgatakgsli ama Procuraduría de Asuntos Indígenas chu ama Instituto Nacional Indigenista, malulokgli ama Unión de Danzantes y Voladores. Tu kstalanikgoy nak xlitapekgsinkan xlitakglhuwikgoy “xtalipawan chu xlitamakgtey tasmanin chu xlitalakgachixkuwit xlatamat tutunaku, nachuna liwana nalatamakgoy ti tatantliy”. Wa tapuwan tu lilakgtaxtu chu litatliwekglhli akalistalh, asta nak 2009, putum kgostantlinanin xalak lakatsu, xalak pulataman, xalak alakgamakgat chu xalak alakatunu, akxtum talila tapuwan, taskinat chu taskujut tu kalipawankalh nak UNESCO kumu Patrimonio Cultural Inmaterial tu litapakuwilh “Ceremonia Ritual de Voladores”. | |||
Nak xpapa diciembre xla 2011, lakgachixkuwika xtaskujjut tu lipawan chu mastakay laktsu xpulataman Mejiku, nak xlilanka xtamakgstokgot Congreso de Veracruz, ama Kgolu Juan Simbrón makglhtinalh tapixtawakat chu lilakgachixkuwin Adolfo Ruiz Cortines. | |||
Xkgalhtati noviembre xla 2012, apulaktum taskujut tu malakapastakninalh chu kamasinilh tipalhuwa tamakgstokgot litutunaku chu amakgapitsi tamakgstokgot: nak París, Francia, nak xlakatin litutunaku, xkgantaxtuma xtalakgachixkuwin UNESCO xlakata Centro de las Artes Indígenas kum tlan tu tlaway chu wa limakgtakgalhkikan ama Patrimonio Cultural Inmaterial de la Humanidad. Tu xlakpuwan Kgolu Juan Simbrón Méndez xlakata namakgteyninan laki ama xalakgmakgan tatlaw wa nalimakgtakgalhkan, lalitakatsikan chu nalimaxkikan kakni latamat litutunaku; tapuwan tu lilakaxlatamakan nak xlikalanka katuxawat xalak Totonacapan, li'ukxilhtin tu xlilat laki namalakakikan xalakgmakgan talataman. Xpukgalhtawakga tatlawat tu makgantaxti xatlan tapuwan laki nakalipawankan ama xastakni takatsin tu tatakgsa nak xpulatamankan litutunaku chu lakgachixkuwi takgalhchiwin chu laki lakxtum nalamakgteykan. | |||
Xpuxamatutu febrero xla 2015, nilh Kgolu Juan Simbrón Méndez. Xtalakatsuwimaja Cumbre Tajín akxni nilh, tamakgantaxtin tu liwka akgkaw kata liskujli. | |||